Pedis of pedas – hoe (heet) maak je het?
Een tijdje geleden ontdekte ik in mijn boekenkast een oude Moesson. Het was het jubileumnummer uit juni/juli 2016, ter ere van het zestigjarig bestaan van dit Indische tijdschrift. Op de voorkant prijkte de volgende tekst: ‘60 jaar en nog altijd pedis’. Deze bewering werd nog eens versterkt door een afbeelding van een grote, rode lombok (Spaanse peper). Moesson-lezers zullen de voorkant vast met een glimlach bekeken hebben. Ik denk dat het de bedoeling van de auteurs was om te zeggen: na al die jaren is de Moesson nog steeds niet stoffig of oubollig; integendeel, het tijdschrift is nog steeds bij de tijd en de inhoud heeft pit. Of misschien: na 60 jaar zijn we nog altijd scherp. (Leest u dit anders? Laat het me weten in een comment onder deze blog!)
Maar wat betekent pedis eigenlijk? Nou, dat weet iedereen. We bestellen ons eten toch altijd op deze manier bij de toko? ‘Ja, lekker, doe maar van alles wat, als het maar niet te pedis (heet, pikant) is.’ Zegt u echter tegen een Indonesiër dat u van makanan pedis (pittig eten) houdt, dan is de kans groot dat hij of zij u niet meteen begrijpt. In het Indonesisch wordt namelijk niet het woord pedis maar pedas gebruikt om te zeggen dat een maaltijd scherp gekruid is: ‘Wah, rendang itu pedas sekali!’ (Goh, die rendang is erg pittig!)
Misschien is het wel zo gegaan. Veel Indonesiërs spreken pedas uit als pedes (met een stomme e – een ‘uh’-klank), en ook het Javaanse woord voor pedas is pedhes. Een dergelijke klinkerverandering is niet heel bijzonder; het komt vaak voor in het Indonesisch dat de a in de laatste lettergreep van een woord als een stomme e wordt uitgesproken. Zou het kunnen dat het Nederlandse oor, wellicht al tijdens de koloniale tijd, het woord pedas (uitgesproken als pedes) als pedisheeft verstaan? En dat het woord pedis op die manier in de Indische woordenschat terecht is gekomen? In Nederland wordt, voor zover ik weet, door Indische mensen (en ook door mensen zonder een Indische achtergrond) bijna altijd over pedis gesproken wanneer men het over eten heeft, en niet over pedas. In de Dikke Van Dale vinden we inderdaad pedis en zoeken we vergeefs naar pedas; maar bij pedis wordt wel aangetekend: 1901-1925 < Maleis pedas, pedis.
Als we in de Kamus Besar (een gezaghebbend Indonesisch-Indonesisch woordenboek) kijken, zien we dat pedis hetzelfde betekent als pedih, een woord dat als ‘schrijnend’ vertaald kan worden; iemand die op zijn knie valt, kan het gevoel van de open wond als pedih omschrijven. Eventueel, maar dit is minder gangbaar, kan men in deze context dus ook het woord pedis gebruiken. Het Indonesisch-Nederlands woordenboek van Teeuw (2009) geeft als tweede betekenis van pedis wel pedas, maar ook hier is ‘schrijnen(d)’ de eerste betekenis. En wellicht is het woordenboek hier door de Nederlandse context beïnvloed. Wat we dus wel kunnen zeggen: ‘Setelah makan masakan pedas itu, lidahnya terasa pedih (pedis)’ (Nadat hij dat hete eten had gegeten, voelde zijn tong pijnlijk/branderig aan).
Terug naar de Moesson. Woorden kunnen in het Indonesisch, net als in het Nederlands, ook scherp zijn, maar het woord pedas heeft eerder een negatieve bijklank. Felle kritiek die pijn doet is pedas. Dit is ongetwijfeld niet wat de redactie van de Moesson voor ogen had. De scherpe journalistieke pen zou in het Indonesisch denk ik eerder als tajam (scherp) omschreven worden. Maar wellicht was de gedachtensprong: pedis (pedas) betekent scherp/pittig en dat is ons tijdschrift ook. Bovendien kon dit beeld op sprekende wijze kracht bij worden gezet met een grote lombok, bij wijze van knalrood uitroepteken.
